Na stoku niewysokiej Łysej Góry (641 m n.p.m.), niedaleko drogi Nowy Żmigród - Dukla położony jest zaprojektowany przez Dušana Jurkoviča cmentarz wojenny nr 9 należący do okręgu I - Żmigród. Na cmentarzu spoczywa 34 żołnierzy: 10 z armii niemieckiej, 14 austro-węgierskiej, 10 rosyjskiej. Większość z nich poległa 5 maja 1915 roku.
Dlaczego na górze?
Lokalizacja cmentarzy wojennych była związana z różnymi czynnikami, jedym z nich były walory krajobrazowe. Podczas budowy nekropolii, większość wzniesień była "łysa", czyli nie porastały ich lasy. Usytuowanie na wzniesieniu mogło także wiązać się z dawnymi wierzeniami, w których Święte góry były łącznikiem między Niebem a Ziemią. W takich miejscach monumentalne pomniki górowały nad okolicą, widać je było ze znacznych odległości. Dodatkowymi czynnikami były wymiar ekonomiczny i odległość od pola walk, co miało z pewnością znaczenie przy budowie cmentarza na Łysej Górze.
Skąd wzięli się tu Ci ludzie?
5 maja 1915 roku 119. Pruska Dywizja Piechoty wraz z 11. Bawarską Dywizją Piechoty nacierały wzdłuż drogi Nowy Żmigród - Dukla. Dywizje te odcięły Rosjanom drogę odwrotu, zamknęły od północy i uszczelniły pierścień okrążenia. W ten sposób odcięty został XXIV Korpus, który pozostał w górach na Słowacji i w Beskidzie Niskim. Okrążone 48. i 49. Dywizja Piechoty daremnie próbowały przebić się do Dukli. Wycofująca się 48. Dywizja podczas odwrotu została rozbita i zniszczona. Uciec udało się tylko jednemu pułkowi, który przebił się przez Łysą Górę w kierunku Żmigrodu. Żołnierze rosyjscy zginęli lub trafili do niewoli.
Cmentarz nr 9 na Łysej Górze
Cmentarz zbudowany został na planie nieregularnego prostokąta, przypominającego trumnę. Dziś trudno to zauważyć, lecz ułożone wzdłuż ogrodzenia groby skierowane są w kierunku centralnej alei. Dawniej główne wejście znajdowało się naprzeciwko pomnika, odbudowano je podczas renowacji cmentarza przeprowadzonej w latach 2011-2012. Podążając główną aleją w górę, odnosi się wrażenie, że obłożone kamieniem groby są schodami.
Miejscem centralnym cmentarza wojennego na Łysej Górze jest wznoszący się na kształt piramid pomnik z łamanego kamienia, zwieńczony żelaznym krzyżem maltańskim na kuli. U jego podstawy, od frontu znajduje się tablica z napisem:
DES - BLEICHEN - SCHNITTERS - BLUTIGE - MAHD
SEI - KÜNFTIGER - ERNTEN - KEIMENDE - SAAT.
HÖRT - AUF - DER - STUNDE - ERNSTES - GEBOT:
SCHAFFET - EUCH - LEBEN - AUS - UNSEREM - TOD.
BLADEGO KOSIARZA KRWAWE ŻNIWO
BĄDŹ NASIENIEM PRZYSZŁYCH ZBIORÓW:
NASŁUCHUJCIE GODZINY STANOWCZEGO NAKAZU:
STWÓRZCIE ŻYCIE ZE ŚMIERCI NASZEJ.
Na grobach żołnierzy armi niemieckiej i autro-węgierskiej stoją krzyże łacińskie, zaś na grobach żołnierzy armii rosyjskiej krzyże bizantyjskie. Krzyże nakryte są blaszanymi daszkami , zaś na skrzyżowaniu ramion przymocowane są tabliczki z nazwiskami, datami śmierci, jednostkami wojskowymi.
Nowa świetność cmentarza
W latach 90. XX wieku cmentarz był w bardzo złym stanie, dlatego w latach 1996-2000 przeprowadzono działania mające na celu zabezpieczenie tego miejsca. Odtworzono mogiły ziemne, obramowano je kamieniem łamanym, odtworzono drewniane krzyże oraz pobieżnie wyremontowano pomnik. Wykonano nowe ogrodzenie z drewnianych bali, które nie pokryło pierwotnej powierzchni cmentarza. Podczas tego remontu nie odbudowano głównego wejścia i nie przywrócono emaliowanych tabliczek na krzyże. Dopiero po ponad dekadzie przystąpiono do kolejnych prac.
Obecny wygląd cmentarz zawdzięcza przeprowadzonym w latach 2011-2012 pracom, podczas których odtworzono bramę główną z kamienia wraz z furtą, dokonano impregnacji krzyży drewnianych oraz elementów metalowych podtrzymujących krzyże i uzupełniono krzyże na mogiłach żołnierzy rosyjskich. Odtworzono także drewniane ogrodzenie sztachetowe wraz z furtą boczną, która obecnie spełnia rolę głównego wejścia na cmentarz. Wykonano i przymocowano nowe tablice nagrobne, odnowiono pomnik i mogiły.
Zajrzyjcie tam, zapalcie znicze i wspomnijcie ludzi, którzy (na takich cmentarzach jak ten) mieli być wspominani jako bohaterowie narodowi czasów, w których przyszło im żyć i umrzeć.
Bibliografia:
A. Piecuch, Cmentarze II wojny światowej w Beskidzie Niskim, Gondwana, Warszawa 2014
A. Partridge, Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Małopolsce, Lettra-Graphic, Kraków 2005
http://www.lysagora.info/component/content/article/2-news/320-zakoczy-si-remont-cmentarza-wojskowego-nr9-w-ysej-gorze-.html dostęp: 2014-10-28
